Crwydro coetiroedd Coedwig Genedlaethol i Gymru

Yn ddiweddar, es i ar daith gerdded bron i 300 milltir ar draws Cymru. Cefais fy ysbrydoli i ddechrau ar fy antur ar ôl clywed am gynlluniau Llywodraeth Cymru i sefydlu Coedwig Genedlaethol i Gymru – menter dros Gymru i greu llwybr bioamrywiaeth drwy'r wlad fyddai'n cysylltu coetiroedd presennol a phlannu coed newydd ar hyd y ffordd. Nid yn unig y byddai'r goedwig yn cynnal gwahanol ecosystemau, ond byddai hefyd yn help i frwydro yn erbyn yr argyfwng hinsawdd a darparu llwybrau hygyrch i ddarganfod byd natur wrth i bobl wneud defnydd o lwybrau cerdded a llwybrau beicio.

Cefais fy swyno gan y syniad o Goedwig Genedlaethol, ac fe sbardunodd hyn syniad i mi ar gyfer prosiect llyfr newydd. Beth os oes modd mapio a cherdded llwybr cerdded dychmygol, un a fyddai'n llwyddo i adrodd hanes Cymru, ond hefyd yn ysgogi pobl i ailgysylltu â natur?

Dyma rai o safleoedd y Goedwig Genedlaethol es i ar fy nhaith. Cofiwch fod modd i chithau eu crwydro hefyd!

Dechreuais fy nhaith yng Nghoed Gwent, ger Casnewydd, sy'n cynnwys rhai o goetiroedd hynaf Cymru. Mewn un cyfnod, roedd y rhan hon o dde Cymru yn gadarnle i'r Celtiaid Silwraidd a oedd yn byw yn y goedwig ac yn trin rhannau ohoni hyd at ddyfodiad y Rhufeiniaid. Roedd gan y Derwyddon bŵer arbennig, bron yn siamanaidd, ymhlith y Celtiaid. Roedd ganddyn nhw gysylltiad arbennig â’r coed – coed derw yn arbennig – a phan fyddwch chi’n cerdded trwy rannau hynaf y goedwig hon, nid anodd yw deall pŵer byd natur dros ein cyndeidiau.

Saif Coetir Ysbryd Llynfi ar safle hen Lofa Coegnant a Golchfa Maesteg. Fe’i sefydlwyd yn 2015 fel rhan o brosiect adfywio lleol 10 mlynedd, gyda'r diben o ailgyflwyno pobl leol i'r byd natur ar garreg eu drws a thrwy hynny, hyrwyddo bioamrywiaeth. Mae'r coetir yn gorchuddio tua 75 hectar o hen dir diwydiannol ac mae dros 60,000 o goed eisoes wedi'u plannu gan bobl leol gan gynnwys cymysgedd o goed llydanddail, coed ffrwythau a choed addurniadol. Heddiw, mae rhwydwaith o lwybrau cerdded a beicio wedi eu sefydlu yma, sy’n ei gwneud yn goetir ifanc sy'n hawdd ac yn hygyrch i bobl leol ac ymwelwyr grwydro.

Yn 48 milltir sgwâr o faint, Parc Coedwig Afan yw un o goedwigoedd mwyaf Cymru. Dros y degawd diwethaf, mae wedi cael ei ail-ddychmygu a’i ail-lunio i fod yn un o gyrchfannau beicio a cherdded gorau’r Deyrnas Unedig. Fe’i galwyd gan Mountain Bike Magazine yn un o’r 10 lle gorau yn y byd i'w feicio cyn marw hyd yn oed. Mae beicwyr yn teithio o bob rhan o'r wlad i fynd i'r afael â llwybrau technegol gydag enwau fel y Blade a'r Wall, tra bod cerddwyr yn mwynhau milltiroedd o lwybrau wedi'u cynllunio'n dda (gan gynnwys Rhodfa Illtud Sant, llwybr cerdded sy'n ymestyn dros y pellter hir o Barc Sir Pen-bre yn Sir Gaerfyrddin i Barc Gwledig Margam ger Port Talbot).

Mor hawdd yw pasio heibio Coed y Bont yn ddiarwybod – y coetir cymunedol bach sydd wedi’i leoli ar gyrion Pontrhydfendigaid yng nghanol Ceredigion. Ond mae'n werth ymweld â Choed y Bont am ddau reswm. Yn gyntaf, mae'n caniatáu ichi gysylltu â natur trwy gyfrwng dau goetir rhyng-gysylltiedig, un yn cynnwys coed conifferaidd, a'r llall yn ddarn hynafol o goed cyll a derw, ac yn ei rannau mwy corsiog, gwelir coed bedw a gwern. Yn ail, mae'r goedwig hon wedi'i lleoli wrth ymyl Ystrad Fflur, yr hen Abaty Sistersaidd lle ysgrifennwyd rhai o'r llawysgrifau gwreiddiol a ddaeth yn enwog wedyn fel y Mabinogi. Mae hefyd yn fan gorffwys i lawer o dywysogion a beirdd Cymru gan gynnwys Dafydd ap Gwilym.

Darllen mwy: Bro’r Barcud: Tregaron a thu hwnt

Saif y parc coedwig hwn ychydig i’r gorllewin o bentref Ponterwyd, ac mae'n enwog am ei ganolfan bwydo barcudiaid coch sy’n digwydd yn ddyddiol yng Nghanolfan Ymwelwyr Bwlch Nant yr Arian, ac am ei lwybrau beicio a cherdded. Mae un ohonynt, Llwybr Elenydd, yn cynnwys cerfluniau pren sy'n dathlu llên gwerin a chwedlau lleol gan gynnwys Cnocwyr Cwmsymlog – yr enw a roddwyd i'r tylwyth teg y dywedwyd eu bod yn helpu glowyr i leoli semau o blwm trwy wneud synau curo.

Wedi’i lleoli rhwng Machynlleth a Dolgellau, saif Coedwig Dyfi yng nghysgod mynydd ysblennydd a mawreddog Cader Idris. Mewn un cyfnod, roedd Cymru yn wlad ffyniannus oherwydd ei diwydiant llechi, ac ychydig y tu allan i bentref Aberllefenni, gallwch grwydro’n ôl mewn amser ar lwybr byr sy’n ymdroelli drwy’r hen fwyngloddiau a’r hen offer winsio a fyddai unwaith wedi tynnu wagenni llechi i fyny ac i lawr y mynydd.

Yn ôl yn y 18fed ganrif, ysgrifennodd yr awdur teithio cynnar a chlodwiw, Thomas Pennant, fod “y derw mwyaf nobl yng Nghymru gyfan” yn tyfu yng Nghoedwig Gwydir. Cafodd llawer o'r rhain eu cwympo ar ddechrau’r 20fed ganrif ond mae gan y coetir mawr hwn ar odrau Parc Cenedlaethol Eryri, sydd yn goed conwydd yn bennaf, lawer o fannau cyfrin, hyfryd o hyd – gan gynnwys rhannau o Lwybr Llechi Eryri a Tŷ Mawr Wybrnant, cartref yr Esgob. William Morgan, sef y person cyntaf i gyfieithu’r Beibl ar ei hyd i’r Gymraeg.

Amcangyfrifir bod yr ardal enfawr hon o goetir sydd wedi’i lleoli i’r dwyrain o Fetws y Coed ac i'r gorllewin o Ruthun gyfystyr â thua 10,000 o gaeau rygbi! Plannwyd Coedwig Clocaenog gan y Comisiwn Coedwigaeth yn y 1930au ac heddiw, dyma un o’r ychydig lochesau i boblogaethau gwiwerod coch Cymru sydd mewn perygl. Mae maes parcio Bod Petryl yn cynnig mynediad i lwybrau cerdded hawdd ar lan y llyn tra bod cofeb Pincyn Llys, a godwyd yn y 1830au i ddathlu plannu coetir cynharach, yn cynnig golygfeydd trawiadol ar draws y Dyffryn i Glwyd. Gall cerddwyr anturus ei gyrraedd trwy ddilyn Llwybr Hiraethog, sy'n 42 milltir o hyd. Gall ymwelwyr llai anturus barcio gerllaw a cherdded y 10 munud i ben y bryn!

Matthew Yeomans yw awdur Return to My Trees – Notes from the Welsh Woodlands, a gyhoeddwyd gan Calon Books.